επικοινωνία, μαζική

Όρος που προέρχεται από την αμερικανική έκφραση mass communication και υποδηλώνει τη χρήση των μέσων αναμετάδοσης και διάδοσης που διαθέτει η σύγχρονη τεχνολογία για την παροχή ειδήσεων και πληροφοριών κάθε είδους σε διαρκώς ευρύτερο κοινό. Τέτοια μέσα είναι οι εφημερίδες, τα περιοδικά, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, οι τράπεζες δεδομένων, ο κινηματογράφος, το βίντεο, οι ψηφιακοί δίσκοι (CD και CD-ROM), το Ίντερνετ, η διαφήμιση, μέσα που δημιουργούνται σύμφωνα με μια τεχνική άσκηση μεγάλης πίεσης πάνω στην κοινή γνώμη (π.χ. δίσκοι, βιβλία τσέπης, κόμικς, επιτυχημένα κινηματογραφικά έργα, επιγραφές με νέον, σταθερές ή που αναβοσβήνουν κλπ.). Η μ.ε. είναι ο καθρέφτης και ο φορέας πυκνότατων και δυναμικών σχέσεων, όπως αυτές που καθιερώνονται στις βιομηχανικά ανεπτυγμένες κοινωνίες. Πολλά και πολύπλοκα είναι τα προβλήματα που συνδέονται με την ανάπτυξη και τα αποτελέσματα της μ.ε., ενώ αποδεικνύεται τεράστια η ικανότητά της να δημιουργεί, παράλληλα με την ταχύτατη κατανάλωση, διαρκώς νέους μύθους, συνήθειες, νοοτροπίες, σε μια ενδελεχή δημιουργία οπτικοακουστικών υλικών που πολύ γρήγορα αφομοιώνονται και χάνονται. Αναμφίβολα, στη βάση της μ.ε. φαίνεται ότι επενεργεί και υποκινεί το οικονομικό συμφέρον, αλλά μερικοί ιστορικοί και ηθικολόγοι, όπως οι Χίζινγα, Ορτέγκα ι Γκασέτ, Τόινμπι, ερμήνευσαν το φαινόμενο, που είναι από τη φύση του ψυχολογικό και εμπεριέχει όλες τις πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ως άμεση αιτία της κάθε είδους υποδούλωσης του σύγχρονου κόσμου. Οι απαρχές της μ.ε. ανάγονται στις πρώτες επινοήσεις για τη διαφήμιση βιομηχανικών προϊόντων, ως πρόκληση σε μια πιο πλατιά κατανάλωση για να αναπτυχθεί και να γίνει προσιτή η αγορά. Η εμπορική αυτή πρωτοβουλία έχει ήδη διανύσει διάφορες φάσεις της διαφημιστικής δραστηριότητας και κατέστη –στις χώρες της οικονομίας της αγοράς– ο καθοριστικός παράγοντας όχι μόνο στην κατά προτίμηση επιλογή των προϊόντων από τους καταναλωτές αλλά ακόμα και στη ροπή των τελευταίων προς νέες και ανυποψίαστες προηγουμένως ανάγκες. Εκείνοι που χαρακτηρίζονται ως αφανείς διαμορφωτές της κοινής γνώμης γνωρίζουν αρκετά καλά τον μηχανισμό της μ.ε. αφού μπορούν, όπως συνέβη στις ΗΠΑ (αν και όχι χωρίς επιφυλάξεις και κυβερνητικά εμπόδια), να προωθήσουν τη διαφήμιση σε μια περιοχή ανθρώπινης δραστηριότητας γενικά παραδεκτής από την κοινωνική συμβατικότητα, χρησιμοποιώντας μια ανώτερου επιπέδου δημοσιότητα: ένα μεμονωμένο φωτόγραμμα που εισάγεται στο σώμα της κινηματογραφικής ή της τηλεοπτικής ταινίας και συλλαμβάνεται αποκλειστικά από το υποσυνείδητο. Ωστόσο, σε αντίθεση με μερικές ηθικολογικές προφητείες για το τέλος της ανθρωπότητας, ιδιαίτερα του ανθρώπου-μάζα, ο οποίος έπεσε στα δίχτυα των αναγκών και της κατανάλωσης που τεχνητά προκαθορίστηκαν από τη μοιραία κυριαρχία της μηχανής, είναι γνωστά τα επίπεδα στα οποία εξελίσσονται από τη μία η θετική ανάπτυξη της βιομηχανικής τεχνολογίας και από την άλλη οι οικονομικές αξίες που αφορούν αυτή την ανάπτυξη. Τα αυθεντικά δικαιώματα της ελευθερίας, της πληροφόρησης, της καλλιτεχνικής γνώσης, θα ήταν ασφαλώς πολύ πιο περιορισμένα, και όχι γεωγραφικά, αν εξέλειπαν ή δεν υπήρχαν ποτέ ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση. Η μ.ε. είναι λοιπόν ένα όπλο που χρειάζεται προσεκτικό χειρισμό. Πολλοί Αμερικανοί κοινωνιολόγοι έχουν συμβάλει, με έρευνες και συστηματικές μελέτες, στον ορισμό και στη διακρίβωση των μέσων της μ.ε. (mass communication media) παρακολουθώντας πειραματικά τα αποτελέσματα που προκαλούν τα μέσα αυτά στα άτομα και στις ομάδες. Τα σημαντικότερα πορίσματα, στα οποία κατέληξαν (και τα οποία αντανακλούν τον ηθικό χαρακτήρα των αναζητήσεών τους) θέτουν ως βάση την αρχή της ευθύνης. Για να διαμορφωθεί μια αμυδρή, έστω, γενική ιδέα για τις κυριότερες θεωρίες τις σχετικές με τη μ.ε., που αναλύθηκαν και συζητήθηκαν κατά διάφορους τρόπους στις ΗΠΑ, όπου οι μελέτες είναι από τεχνική άποψη πιο προχωρημένες, μπορεί να είναι ενδεικτικό το γενικό θεωρητικό σχήμα που έδωσε ο Σραμ, θεμελιωτής της αρχής της ευθύνης, ο οποίος κατατάσσει τις θεωρίες σε τέσσερις κατηγορίες: επίσημη, δηλαδή εκείνη που βρίσκεται στην υπηρεσία του κράτους, φιλελεύθερη, μαρξιστική, και με κοινωνική ευθύνη που μπορεί να εφαρμοστεί –σύμφωνα με τη θέση της– από οποιονδήποτε αισθάνεται ότι μπορεί να ενημερώνει το κοινό με εντιμότητα και ειλικρίνεια. Το πρόβλημα φυσικά δεν είναι τόσο εύκολο να λυθεί, από τη στιγμή που προσκτά, εκτός από την ηθική αρχή, μεγάλη έκταση κοινωνικών ευθυνών (κρατικές παρεμβάσεις, λογοκρισία, μέτρα ελέγχου), οι οποίες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται, όπως σκέπτονται πολλοί μελετητές, αν πρέπει να τοποθετηθεί το φαινόμενο της μ.ε. πάνω σε μια πιο ρεαλιστική προοπτική. Οι εφημερίδες εξακολουθούν, παρά την «αντεπίθεση» των ηλεκτρονικών μέσων, να ενημερώνουν έγκυρα την κοινή γνώμη (φωτ. ΑΠΕ). Παρουσιάστρια ειδήσεων στο Αφγανιστάν (φωτ. ΑΠΕ). Το ραδιόφωνο, αν και έχει χάσει την αποκλειστικότητα της ενημέρωσης κάτω από την πίεση που ασκεί η τηλεοπτική εικόνα, παραμένει ένας ισχυρός δίαυλος επικοινωνίας (φωτ. ΑΠΕ).